Een verontwaardigde Neil Young haalde vorige week zijn muziek van Spotify. Joni Mitchell en Nils Lofgren volgden, en Harrie en Meghan lieten van zich horen. De aanleiding was de ‘Joe Rogan Experience’, de populairste podcast op Spotify, waar regelmatig complotdenkers te gast zijn.
Zoals viroloog Robert Malone, die in de show beweerde dat vaccins tegen covid niet werken, dat bijwerkingen onder de pet worden gehouden en dat mensen in ‘een toestand van hypnose’ verkeren om te geloven wat de media en gezondheidsautoriteiten hen vertellen. Gevaarlijk, vinden Neil Young en de zijnen. De podcast heeft gemiddeld 11 miljoen luisteraars en het kan hen op het idee brengen om zich niet te laten inenten. Met slachtoffers tot gevolg.
Nu tientallen nummers in mijn Spotify-afspeellijsten plotseling op grijs staan, vraag ik me af die angst gerechtvaardigd is. Hoe vatbaar zijn we voor complotdenken over covid, over 9/11, over gestolen verkiezingen of geheime pedofielennetwerken? Hebben Neil Young en de zijnen een punt, of is hun vrees overtrokken? Tijd voor een fact check.
1. Geloven we steeds meer in complottheorieën?
Het antwoord is nee: we leven niet een ‘conspiracy theory age’. Dat zeggen wetenschappers Hugo Drochon en Joseph Uscinski van de universiteiten van Nottingham en Miami. Ze deden onderzoek naar ons geloof in complottheorieën over de afgelopen 50 jaar. Vrijwel altijd maakt dat geloof een golfbeweging: het komt op en zwakt weer af. Zo geloofde in 2013 nog 37 procent van de Amerikanen in klimaatverandering als een ‘hoax’, nu is dat nog maar 13 procent. Steeds minder mensen denken dat 9/11 een ‘inside job’ was. En ook het geloof in corona-complotten (‘vaccins bevatten microchips’, ‘5G verspreidt het virus’, ‘Bill Gates zit erachter’) is alweer op zijn retour. Er is geen aanwijzing dat de mensheid méér in complotten gelooft dan vroeger. Eerder minder.
2. Waarom denken we dan dat het erger wordt?
Complottheorieën verspreiden zich sneller en breder dan ooit. Iedereen kan onzin op Facebook, Twitter of Instagram zetten – en het verdienmodel van deze platforms doet de rest. Sociale media voeden een ware hausse aan dwaze overtuigingen, schreef The Economist. Zo keken de Fransen in drie dagen tijd 2,5 miljoen keer naar een documentaire waarin werd beweerd dat covid-19 was uitgevonden door politieke elites die samenzweerden om een ‘nieuwe wereldorde’ te scheppen. We smullen ervan, we delen en liken het. Maar dat betekent nog niet dat we het daadwerkelijk geloven.
3. Waarom vallen mensen voor complottheorieën?
Complotdenken, zegt wetenschapsfilosoof Maarten Boudry, stijgt altijd na gebeurtenissen met veel impact – zoals corona. Dat geeft stress en onzekerheid en we reageren daarop met het zoeken naar verklaringen. Ons brein heeft de neiging om overal betekenis in te zien en we hebben moeite om te erkennen dat sommige dingen gewoon puur toeval zijn. Zo winnen zelfverzonnen verklaringen aan gewicht. Niet iedereen is trouwens even vatbaar voor complotdenken. Het komt bijvoorbeeld vaker voor bij mensen die laag scoren op analytisch denken. Zij zijn niet goed in staat om hun intuïties te onderdrukken met meer trage rationele denkprocessen.
4. Zijn complottheorieën schadelijk?
Zonder meer. Complotdenken maakt slachtoffers. De meest extreme gevallen halen het nieuws. Zoals de man die schoot in een pizzeria in Washington omdat hij dacht dat een pedofielennetwerk in de kelder zat. Of de Trump-aanhangers die het Capitool bestormden in de overtuiging dat de verkiezingen waren gestolen. Minder zichtbaar zijn mensen die – overtuigd door complottheorieën – zich niet laten vaccineren, geen medische behandeling zoeken, in zee gaan met charlatans of vermeende ‘daders’ het leven zuur maken. De zorg van Neil Young en de zijnen is dan ook gegrond: de samenleving als geheel valt weliswaar niet massaal voor complottheorieën, maar ze kunnen op hun hoogtepunt flink wat individuen aanzetten tot domme en schadelijke keuzes.
5. Wat is er tegen te doen?
Complottheorieën zijn van alle tijden en ze uitbannen lijkt onmogelijk. Wel proberen sociale media inmiddels om hun invloed te verminderen. In zijn boek Rationality beschrijft Steven Pinker hoe platforms hun algoritmes aanpassen, zodat deze het delen van gevaarlijke onwaarheden niet langer belonen.
Een nieuwe aanpak is het gebruik van ‘accuracy prompts’: kleine boodschappen die lezers of kijkers aanmoedigen om hun eigen analytische denkvermogen te gebruiken: ‘Hoe betrouwbaar is dit bericht volgens jou?’ ‘Denk je dat het klopt?’ Onderzoekers Gordon Pennycook en David Rand zagen in experimenten dat dit mensen helpt om zin en onzin van elkaar te scheiden en minder misinformatie te delen.
Daarnaast plaatsen steeds meer platforms waarschuwingen bij berichten met dubieuze informatie, inclusief hyperlinks naar websites met feitencontroles. Die waarschuwingen komen er, aldus Spotify, ook bij de gewraakte podcast-afleveringen van Joe Rogan – een stap waarmee presentator Rogan zelf het overigens helemaal eens is. En dan is er nog het paardenmiddel: twitter blokkeerde de account van Donald Trump, Spotify verwijderde 71 podcasts van Joe Rogan.