Twee eeuwen geleden, in de vroege zomer van 1824, werd de 9e symfonie van Beethoven voor het eerst uitgevoerd. Dat gebeurde uiteraard in Wenen. Beethoven (1770-1827) was al stokdoof, aan lager wal geraakt, had al twaalf jaar niets meer gedirigeerd en kreeg na afloop toch een daverend applaus.
Dat applaus kreeg hij voor zijn hele oeuvre, voor zijn laatste symfonie en dan vooral voor het vierde deel van die 9e symfonie, het triomfantelijke ‘Ode an der Freude’, gecomponeerd op een tekst van Friedrich Schiller (1759-1805)
‘Vreugde, schitterende vonk van de goden’, schreef Schiller. ‘Jouw toverkrachten verbinden, wat door gewoontes werd verdeeld. Onder jouw zachte vleugel, worden alle mensen broeders.’ Anderhalve eeuw later kreeg dit de Ode an der Freude de status van volkslied van Europa. (Zie voor de volledige Nederlandse vertaling hieronder).
Het Britse tijdschrift ‘The Economist’ beschreef onlangs hoe Beethovens 9e al 200 jaar wordt omarmd. En niet alleen, zoals je zou verwachten, door vredelievende idealisten. ‘Ode aan de Vreugde’ blijkt een onverwacht breed publiek aan te spreken: links en rechts, democraten en dictators, kapitalisten en communisten.
Om met de meest onverwachte supporters te beginnen: met ‘Ode an der Freude’ werd in Nazi-Duitsland ieder jaar de verjaardag van Adolf Hitler gevierd. Verder naar het oosten gaf Josef Stalin opdracht om het in elk Sovjetdorp te spelen. Ook werd de 9e symfonie uitgevoerd tijdens de tiende verjaardag van Mao Zedongs overwinning in de Chinese burgeroorlog in 1949. En in 1974 maakte in Rhodesie het blanke apartheidsregime van ‘Ode aan de Vreugde’ zijn volkslied.
Aan de andere kant van het politieke spectrum werd ‘Ode an der Freude’ het volkslied van Europa en vandaag omarmen de Oekraïners het als hun lijflied in de strijd tegen Rusland,. Daarbij vervingen ze de term ‘Freude’ overigens door ‘Slava’, ofwel ‘glorie’.
Beethoven schreef zijn symfonie na afloop van de intens bloedige Napoleontische oorlogen. Aanvankelijk was hij fan van Napoleon Bonaparte, die hij zag als de erfgenaam van de Franse revolutie’. Beethoven droeg zelfs zijn 3e symfonie aan Napoleon op. Maar in 1804, toen de Franse korporaal zichzelf tot keizer van Frankrijk had gekroond, begreep Beethoven dat Napoleon zich ontwikkelde tot dictator en schrapte het ‘voor Bonaparte’ uit de partituur. In de 9e horen we vooral een eerbetoon aan de vrede en veiligheid die weer terugkeerde na de Napoleontische oorlogen.
De tekst van Schiller is uiteraard een lofzang op de vreugde. Maar tussen de regels door, lijkt de tekst ook ook te gaan over de kracht van het gemeenschappelijke zingen. Wie samen zingt, zo suggereert Schiller , ervaart vanzelf broederschap als een ‘vonk van de goden’. Wie samen zingt laat zich in vreugde omarmen. Samen zingen is een kus aan de wereld.
Loflied aan de vreugde
O vrienden, niet deze klanken!
Maar laten wij aangenamere aanheffen,
en vreugdevollere!
Vreugde, schitterende godenvonk,
dochter uit Elysium!
Wij betreden met vurige hartstocht,
hemels wezen, jouw heiligdom!
Jouw toverkrachten verbinden weer
wat gewoonte strikt verdeeld heeft,
Alle mensen worden broeders
waar jouw zachte vleugel zich welft.
Wie geslaagd is in de grote onderneming
een vriend vriendschap te bewijzen,
Wie een lieve vrouw veroverd heeft,
laat die zijn gejuich mede laten opgaan!
Ja, wie ook maar één sterveling
de zijne kan noemen op de aardbol!
En wie dat nooit gekund heeft,
laat die stilletjes wenend verdwijnen uit dit samenzijn!
Met vreugde laven alle schepsels zich
aan de borst van de natuur,
Alle goeden en alle slechten
volgen in haar spoor van rozen.
Kussen gaf zij ons en wijn,
een vriend die trouw bleef tot in de dood;
Lustbeleving is de worm gegeven,
en de Cherub staat voor God
Verheugd, zoals zijn zonnen zweven
door het prachtige ontwerp van de hemel,
doorloop zo, broeders, jullie pad,
vreugdevol, zoals een held op weg naar de overwinning.
Laat je omarmen, miljoenen,
Deze kus aan de hele wereld!
Broeders! Boven het sterrenuitspansel
moet een lieve vader wonen.
vallen jullie neer, miljoenen?
Voel je de schepper, wereld?
Zoek hem boven het sterrenuitspansel!
Boven de sterren moet hij wonen.